Diversiteit op de vrijeschool

‘Waarom veranderen wat al goed is?’ Is een gedachte die je wel eens waar kan nemen onder ouders en leerkrachten aan de vrije school. De gedachtegang is niet heel gek. Niet voor niets is de vrije school in de afgelopen decennia in leerlingaantallen enórm gegroeid! Die verdienste zit hem vermoedelijk vooral in de benadering van het kind als mens in ontwikkeling - prestatie is niet het hoogste goed. In een maatschappij waarin juist dat presteren steeds meer het uitgangspunt is geworden, zoeken veel ouders naar een alternatief. Maar, hoe kan het dan dat veel vrijescholen voornamelijk ‘wit’ zijn en de ouderpopulatie vooral hoogopgeleid is? Wanneer we iets moois in handen hebben, dan willen we dit toch graag delen?

Een inclusieve(re) vrijeschool, met meer aandacht voor diversiteit, is dat een utopie?

In dit artikel neemt Joanne - actief op het instagramaccount waldorfvooriedereen - je mee in haar gedachten, haar overwegingen en overtuigingen. Joanne zat als kind op de vrijeschool en heeft hier hele fijne herinneringen aan. Tegenwoordig is ze docent beeldende vorming voor volwassenen met een verstandelijke beperking, ze bemoeit zich graag tegen dingen aan die een beetje inclusiever kunnen en ze is moeder. In haar vrije tijd fröbelt ze graag met klei of textiel. Joanne woont met haar man en drie kinderen in Harderwijk. Haar gezin vormt een kleurrijk geheel; haar oudste dochter is geboren met het syndroom van Down, haar middelste zoon is een praatgrage creatieve druktemaker en de jongste telg is net begonnen in de kleuterklas. Met zulke uiteenlopende behoeftes, is het altijd zoeken naar manieren om het samen fijn te hebben. Alle drie de kinderen gaan naar een vrijeschool.

Worden wie je bent

Worden wie je bent, deze uitspraak van Nietzsche sluit heel mooi aan op dat wat de vrijescholen zo onderscheidt in de benadering van het kind. Maar wat nu, als je als kind op een vrijeschool, niet het gevoel hebt dat je kunt worden wie je bent? Wat nu als je het gevoel hebt dat elementen van wie jij bent geen ruimte krijgen of niet worden gespiegeld? Wat nu als je voelt dat je afwijkt van de rest van de klas? Wat nu, als je je als individu geen onderdeel voelt van het geheel? Dogmatiek ligt op de loer, wanneer we vast houden aan dat wat ‘werkt’. Want wat werkt voor de één, werkt niet automatisch voor de ander…

De vrijeschool, die de naam heeft aandacht te hebben voor persoonlijke ontwikkeling van ieder uniek kind, blijkt in de praktijk voor sommige kinderen geen passende plek zijn. De wil om er voor alle kinderen te zijn, is er meestal wel, maar in de praktijk lukt dat - vanwege de meest uiteenlopende redenen - niet altijd. Punten die van interesse zijn, zijn het klassikale onderwijs dat voor veel kinderen niet passend is. Of het feit dat veel vrijescholen weinig cultureel divers zijn en toch altijd maar vooral een bepaalde groep mensen aantrekt - een groep die gemiddeld wit en hoogopgeleid is.

Leestip: Intercultureel waldorfonderwijs

Ieder een eigen ontwikkelingsweg

Er zijn talloze kinderen die niet gebaat zijn bij het klassikale onderwijs wat ze aangeboden wordt, omdat ze een andere ontwikkeling doormaken. Sommige kinderen zijn heel sterk in het hoofd, ze leren makkelijk. Anderen hebben een hele rijke gevoelswereld. En er zijn kinderen met een lichaam dat zich anders ontwikkelt of er anders uitziet dan gemiddeld. Laten we ook de kinderen niet vergeten die heel handig zijn, graag met de handen bezig zijn.

Ik vertel graag het verhaal van Otto Specht. Hij was de eerste leerling van Rudolf Steiner, grondlegger van de waldorfpedagogiek. Wist je dat het vrijeschoolonderwijs mede is ontstaan doordat Steiner een bijzondere ervaring - en een van zijn belangrijkste inzichten - opdeed met een kind met een afwijkende ontwikkeling? Otto Specht, was een jongen van 10 jaar, met hydrocephalus (een waterhoofd) die volgens zijn ouders niet ‘leerbaar’ was. Steiner vroeg de ouders toestemming om de volledige pedagogische verantwoordelijkheid te nemen over Otto. Steiner kwam tot een benadering waarbij hij oefeningen deed met de ledematen van de jongen, die een fysieke verandering in gang zetten. Het waterhoofd nam af, de jongen kon hierdoor beter leren. Uiteindelijk is Specht dermatoloog geworden.

Uit zijn ervaring met dit bijzondere kind, komt Steiners inzicht voort op welke manier lichaam, ziel en geest met elkaar verbonden zijn. Dit was één van de inzichten die de basis vormde voor de antroposofie. En vanuit de antroposofie ontstond het vrijeschoolonderwijs, een onderwijsmethode die oorspronkelijk eigenlijk niet was bedacht als methode voor een opzichzelfstaande school, maar een methode ter aanvulling en verrijking van het reguliere onderwijs.

Ik denk dat dit mooie voorbeeld ons laat zien dat een holistische benadering heel erg kan helpen bij kinderen bij wie de ontwikkeling anders loopt.

Inclusieve school

In Nederland zijn verschillende vrijescholen waar kinderen met een beperking of een ondersteuningsbehoefte samen naar school kunnen gaan met kinderen uit het reguliere onderwijs. Zo zijn er scholen met een zorgklas, een ZML klas (voor zeer moeilijk lerende kinderen) of een klas volgens het Samen naar School principe. In feite komt het erop neer dat deze kinderen mee kunnen doen, waardoor kinderen over en weer van elkaar leren. Deze scholen laten zien dat onderwijs op deze manier mogelijk is en niet alleen dat, het biedt allerlei nieuwe inzichten en ervaringen voor alle betrokken kinderen, ouders en leerkrachten.

Verschillen benoemen

Moeten we verschillen benoemen? Hierover zijn de meningen sterk verdeeld. In mijn eigen omgeving merk ik dat ouders vaak moeite hebben met kinderen etiketten op te plakken, want als je er eenmaal een hebt, dan kom je er niet meer van af. Kunnen we nog wel naar het pure kind kijken, als ze een diagnose hebben? Of: Maak je een kind ‘wakker’ voor iets waar het nog niet aan toe is? Tegelijkertijd is er in de LHBTI+ gemeenschap een enorme revolutie gaande met het benoemen van alle verschillen en worden er steeds meer letters uit het alfabet toegevoegd aan de reeks, om alle variaties op het genderspectrum te benoemen.

Kunnen etiketten ook een positieve uitwerking hebben? Kan iemand zich juist meer gehoord en gezien voelen wanneer we het beestje bij de naam noemen? Soms kan pestgedrag ontstaan, doordat kinderen heel gevoelig zijn voor iemand die anders is. Krachtige voorbeelden zijn er genoeg op het vlak van discriminatie en racisme. Jarenlang is er gedacht dat wanneer we verschillen in huidskleur niet benoemen - oftewel wanneer we kleurenblind zijn - dit de acceptatie ten goede komt, want dan ‘maken we immers geen verschil, dus is dit gelijke behandeling’. Maar onderzoek heeft aangetoond dat het tegendeel waar is.

Wanneer je iemands huidskleur negeert, dan heb je ook geen aandacht voor de pijn die er generaties lang is geweest, neem als voorbeeld het slavernijverleden en zwarte piet. Maar ook de mooie aspecten van een cultuur worden vergeten als we kleurenblind zijn. In het normaliseren van uitzonderingen zijn spiegels (= herkenning) en ramen (een blik op een situatie die anders is dan de jouwe) een belangrijke stap om te komen tot een bredere acceptatie en integratie van alle mensen. Ik denk dat er geen absolute waarheid is, want ieder mens is anders. De sleutel zit hem in de verbinding die we met elkaar kunnen maken. Soms schuilen hierin schatten aan ontmoetingen en ervaringen die je niet op voorhand kunt voorspellen.

Jaarfeesten

Een kans ligt verscholen in de jaarfeesten. Is het mogelijk ruimte te maken voor andere vieringen binnen de ons zo geliefde jaarcyclus en de feesten die daarin voorbij komen? De meeste vrijescholen vieren christelijke jaarfeesten die vanuit het christelijke erfgoed van onze cultuur is ontstaan. Inmiddels is onze cultuur zoveel kleurrijker geworden, waarom dan vasthouden aan een uitvoering die door de jaren heen weinig aan verandering onderhevig is geweest?

Misschien heb je wel eens gehoord van het citaat ‘vorm volgt functie’ (Form follows function)? Het is een methode waarmee de architect Louis Sullivan in het begin van de 20e eeuw gebouwen vormgaf naar aanleiding van de functie die het gebouw heeft, met een ietwat organische stijl tot gevolg. Want in de natuur komt de vorm altijd voort uit de functie. Nu zal ik er geen complete les kunstgeschiedenis in fietsen hier, maar de moraal is wel interessant voor het fenomeen waar we af en toe tegenaan lopen. We hechten ons aan een bepaalde vorm – bijvoorbeeld de manier waarop we een jaarfeest vieren, tot en met de kleding en materialen of de volgorde van activiteiten aan toe – waardoor we onszelf misschien wel steeds meer verwijderen van de functie die ooit bedoeld is met de viering van het feest?

Het is denk ik überhaupt interessant om na te gaan waarom we een feest vieren; wat is de essentie van de viering en welk gevoel willen we in kinderen hierin aanspreken? Ik ken al enkele leerkrachten die graag onderzoeken en uitpluizen wat nu werkelijk de functie of bezieling is van een jaarfeest. Wanneer we op zoek gaan naar die essentie, dan is de vorm ineens ondergeschikt geworden en kunnen we makkelijker ruimte maken voor nieuwe vormen. Bijvoorbeeld een viering uit een andere cultuur, die los staat van dogmatiek.

Leestip: Het hele jaar feesten
Islamitische jaarfeesten

Een holistische kijk

De antroposofie heeft een holistische kijk op de mens als wezen en op het leven. Laten we samen een stapje uitzoomen. Een holistische kijk op onze samenleving, betekent dat je weet dat diversiteit een rijkdom is. Als kinderen op jonge leeftijd kunnen ervaren wat die rijkdom inhoudt, vanuit verbinding, dan is dat een enorm vormende kracht. Want van wie kun je nu meer leren dan van elkaar?

We kunnen de prachtigste boeken voorlezen, verhalen vertellen, maar de echte rijkdom zit hem in de variatie om je heen. Daar leren niet alleen onze kinderen van, maar wij zelf ook. Zoek in je omgeving naar de diversiteit die er al is. Dit begint al op school. Zoek mensen op met een beperking, spreek met hen. Ga eens naar een culturele viering in je stad of omgeving waar je nog nooit eerder deel van uitmaakte, maak contact!

Straks zeg ik iets fout?

Vergeet niet dat veel van ons als kind niet zijn opgegroeid met diversiteit. Dit maakt dat het voor ons nieuw en ongemakkelijk kan voelen, we zijn misschien bang om iets verkeerd te doen. Benoem dit gerust wanneer je in gesprek gaat met iemand, want geloof me, die fouten ga je waarschijnlijk wel maken. Maar het gaat vooral om de intentie die we hebben om in verbinding te zijn met onze omgeving. Je wilt graag meer aandacht hebben voor alle kleurschakeringen in het prachtige prisma die onze wereld is.

Iedere kleur heeft een eigen verhaal. En die verhalen mogen meer gehoord en gezien worden. Dus laten we allemaal kijken of die utopie iets dichterbij te halen is, door eerst in ons eigen gezin en op onze eigen school kleur te bekennen. Voor een inclusievere samenleving.

Wat kan jij doen?

Vind je het lastig om te bedenken wat je zelf kunt doen? Het een lijstje tips. Het kan al heel klein! Alle kleine stapjes bij elkaar dragen bij aan een positieve verandering, die leidt tot meer aandacht voor diversiteit en de inclusie van minderheden.

Thuis

1. Koop krijtjes en potloden met verschillende huidskleuren, benoem hierbij dat er meerdere huidskleuren zijn. Kijk ook naar poppen, maak je eigen poppen met een andere huidskleur.

2. Durf op de jaartafel creatief te zijn, ook hier kun je qua popjes al heel veel doen, maar ook jaarfeesten en representatie van minderheden (mensen met een beperking) kun je hier een plekje geven.

3. Lees je in als ouders, er zijn prachtige accounts om te volgen. Denk aan Waldorf aan de Werf, de eerste interculturele vrijeschool. Maar ook buiten de antroposofische wereld is er veel inspiratie te vinden (kijk onderaan deze pagina).

4. Bekijk je boekencollectie kritisch en koop nieuwe boeken (of zoek ze bij de kringloop) voor je kinderen waarin niet het standaard verhaal wordt verteld.

5. Ga met je kinderen in gesprek over verschillen en overeenkomsten. Ook op school in klassengesprekken, wat zijn mooie vragen die je kunt stellen?

6. Ga met je kinderen in gesprek over racisme en discriminatie. Kari van der Heide schreef er een mooi artikel over.

Op school

1. Spreek je uit in je wens om inclusiever te willen zijn. Zijn er ouders en kinderen op school die zich minder gehoord of gespiegeld zien? Luister naar elkaar! Dit is misschien wel de belangrijkste tip… treed elkaar open tegemoet.

2. Kijk of je op school in gesprek kunt over het aanbod aan boeken. Zie de inclusieve boekenlijst voor suggesties.

3. Ga met elkaar in gesprek over hoe jaarfeesten vorm worden gegeven. Bedenk hierbij wat de essentie is van het feest. Vorm volgt inhoud (functie) en niet andersom.

4. Geef ouders en kinderen met een andere culturele achtergrond de ruimte om vorm te geven aan antroposofische feesten.

5. Zijn er in de klas krijtjes en potloden met verschillende huidskleuren? Benoem voor de leerlingen hierbij dat er meerdere huidskleuren zijn.

6. Zorg voor een rijk aanbod van poppen waar de kinderen in de kleuterklas mee spelen. Denk aan verschillende haarkleuren en huidskleuren. Dit geldt ook voor de seizoenstafel. Misschien is het leuk eens elementen uit andere culturen op te nemen.

7. Kijk eens met het team (of met de begeleidingsdienst) naar de lesstof. Hoe inclusief is die lesstof? Zijn er genoeg vrouwelijke helden? Kunnen we nog spreken over de Gouden Eeuw? Is er in de vertelstof genoeg ruimte gemaakt voor culturele rijkdom? Spreken we met de leerlingen genoeg over racisme, discriminatie en andere inclusiviteitsrelevante thema's?

8. Zoek contact in de buurt, welke wijken zijn ondervertegenwoordigd? Waar zie je mogelijkheden of een ingang tot contact?

9. Zoek de samenwerking met organisaties in de buurt, misschien is er iemand die op school iets kan vertellen of kan koken volgens een bepaalde traditie? Denk aan Keti Koti, Suikerfeest en Diwali. Of organiseer een schoolfeest waar ook de buurt is uitgenodigd.

Wat vind jij?

Wat denk jij? Is dat mogelijk zo'n inclusieve vrijeschoolwereld? Kan je als school en leerkracht tegemoet komen aan de vraag van al die unieke leerlingen met hun persoonlijke en lichamelijke eigenheid, hun achtergronden en hun manier van leren? Kan je daaraan tegemoet komen zonder bepaalde vrijeschoolse kernwaardes te verliezen? En welke kernwaardes zijn dat eigenlijk die niet verloren mogen gaan? Moet je dat als (vrije)school willen - een antwoord hebben op de vraag van ieder kind?

Welke rol heeft de vrijeschoolbeweging in het inclusiever maken van de school? Wat denk jij dat vrijescholen kunnen doen om iedereen zich welkom te laten voelen? Sluit de leerstof aan op de vraag naar meer inclusief onderwijs? Op welke manier kan de vrijeschool meer middenin de maatschappij komen te staan om daarmee de interesse van de medemens te wekken?

Verder lezen

 Diversiteitscode Vereniging van Vrijescholen
Intercultuele school Waldorf aan de Werf
Podcastserie: Lectoraat van Waarde(n) van de vrijeschool
Jillian Emanuels: De instant Pedagoog die op haar site en socials vertelt over antisacistisch opvoeden.
In 1 School: Breng inclusief onderwijs dichterbij
Ieder(in): Netwerk voor mensen met een beperking of chronische ziekte

Antroposofie Inspireert: De rijkdom van intercutureel jaarfeesten vieren
Vrijescholen.nl: Inclusiever onderwijs en vrijescholen, gaat dat samen?
Vrijescholen.nl: Diversiteit in de schoolpraktijk, nu en in de toekomst.
Hogeschool Leiden Vrijeschool Pabo: Inclusiviteit en diversiteit
Brainwash.nl:  Kinderen laten zien: We zijn niet kleurenblind

En last but not least: volg Joanne Zwart op haar Instagram account Waldorf voor iedereen - haar platform voor mensen die ook graag willen verbinden met minderheden en het goede van de vrijeschool nog meer willen delen. Een platform waar minderheden aan het woord komen en worden gezien en gehoord.

Op naar een vrijeschool voor iedereen!