Zijn vrijescholen religieus?

Een heel interessant, maar ook behoorlijk ingewikkeld thema, is het al dan niet religieuze aspect van de antroposofie. Vaak vragen ouders die hun kinderen op een vrijeschool willen aanmelden of antroposofie op school onderwezen wordt? Hoe het precies zit met dat opzeggen van een spreuk en of door al die jaarfeesten, aangenomen mag worden dat de vrijeschool een Christelijke school is?

Genoeg reden dus om dit thema eens hier te bespreken. Wees je ervan bewust dat wat je leest, mijn woorden, mijn ervaringen en mijn gedachten zijn. En terugkijkend op mijn artikel over vrijheid; individueel inzicht en vrijheid spelen ook in dit thema een belangrijk rol.

Luister deze tekst via YouTube of via de bekendste podcastaanbieders zoals bijv. Spotify.

God, ziel en geest

Een kleine vraag vooraf aan jou. Heb jij wel eens nagedacht over de woorden God, ziel en geest, of de afgeleiden ervan?

God: een goddelijk lichaam, o my God of wat nare scheldwoorden.
Ziel: bezield, zielig, met hart en ziel bezig zijn.
Geest: geestig, geestelijke zorg, naargeestig, geestdodend werk doen of het Engelse spirit in spiritueel en geïnspireerd.

De Nederlandse taal is vol met dit soort woorden. Wat betekenen die woorden voor jou en in hoeverre zijn ze religieus of godsdienstig?

Is antroposofie religieus?

Het beantwoorden van deze vraag is heel makkelijk en tegelijkertijd niet zo eenvoudig. Makkelijk omdat in de godsdienstelijke zin van het woord, antroposofie geen religie is. Antroposofie is geen godsdienst en er bestaan geen heilige teksten. Er wordt geen antroposofie onderwezen op vrijescholen, er wordt niet gebeden en er is geen religieuze instructie. Rudolf Steiner was geen goeroe of priester en kinderen die van de vrijeschool komen zijn vrij in hun eigen levens- of geloofsovertuiging.

Er zijn meer dan 1000 vrijescholen over de hele wereld en op die vrijescholen werken mensen met de meest verschillende religieuze, etnische en levensbeschouwelijke achtergronden. Er bestaat zelfs een klein vrijeschooltje in Israel, Ein-Bustan waar Arabische en Joodse kinderen samen in vrede naar school gaan. Voor mij het beste bewijs voor de vrijheidsgedachte van de antroposofie.

Universeel, religieuze waarden

Er is wel een andere betekenis van het woord religie, waarvan wel degelijk impulsen zijn terug te vinden in de antroposofie en de vrijeschool. Het gaat dan ten eerste om de overtuiging dat er in de wereld meer is dan alleen dat zichtbaar- tastbare. En ten tweede om menselijke waarden - overkoepelende waarden die eigenlijk in elke soort religie terug te vinden zijn.

Dat vertelt men de kinderen niet, dat wordt niet uitgelegd. Vrijescholen sluiten eigenlijk aan bij wat heel jonge kinderen van nature zelf meebrengen. Voordat ouders namelijk kinderen afleren te geloven in dingen die niet zichtbaar zijn, hebben kleine kinderen een oervertrouwen in een soort grotere dimensie. Een bewondering voor de schoonheid van de wereld, eerbied voor het leven, een open hart, mededogen, dankbaarheid, vriendelijkheid.

Dat oervertrouwen en die universele menselijke waarden, worden op vrijescholen gevoed en gecultiveerd. Als je die betekenis bedoelt met het woord religieus, dan is het antwoord ja.

Verhalen

De leraar of de ouder die geïnspireerd door de antroposofie lesgeeft of opvoedt, kan actief bijdragen aan het behoud van die kinderlijke verwondering, die openheid voor de wereld en positieve menselijke waarden. In de klas gebeurt dat bijvoorbeeld door het luisteren naar verhalen. Elk jaar kent zijn eigen verhalenthema, als onderdeel van de grote ontwikkelingsreis die de mensheid als geheel heeft doorgemaakt. De vertelstof past bij de ontwikkelingsfasen van het kind. Van sprookjes, fabels, het Oude Testament, de Noordse mythologie, de culturen van het oude India, Perzië, Egypte, Griekenland, naar de Romeinen, de middeleeuwen, de industriële revolutie en biografieën van de moderne mens. Kinderen horen zo over het goede dat altijd het kwade overwint, dat ieder van ons een heilige of held kan zijn als hij ervoor kiest om het goede te doen en dat ook wij ontdekkingseizigers mogen zijn van gemeenschappelijk en persoonlijk geluk.

Nooit is een verhaal een uitleg voor hoe je moet leven. Het biedt een rijkdom aan beeldentaal die ons als mens innerlijk in beweging mag zetten. Vanuit deze verhalen wordt dan de verdere lesstof vormgegeven. Van de letters in de laagste klassen tot de geschiedkundige feiten in de hogere klassen.

Spreuken

Op de vrijeschool rennen de kinderen niet de klas is, waarna zij met een oefenblad aan het werk gaan. Nee, eerst geeft de docent elk kind een hand bij de deur en wordt er samen een spreuk gezegd om de dag te kunnen beginnen. Het zeggen van zo'n spreuk draagt bij aan de oprechte en bewuste verwondering voor al wat er is. Ook voor het eten is er een kort moment van aandacht. Een spreuk is geen bidden, maar eerder het gezamenlijk reciteren van een betekenisvol vers.

Dit gebeurt niet met een uitleg, het is een simpele gewoonte om dankbaarheid uit te spreken voor bijvoorbeeld het eten wat er op tafel staat. De spreuk die in de ochtend gezegd wordt is een korte blik naar buiten, naar de zon, de natuur en een korte blik naar binnen in onszelf, en ons voornemen om vruchtbaar aan het werk te gaan.

Een ingewikkeld thema in deze is het woord God. Persoonlijk verbind ik dat woord God met de God van het christendom: maar bedoeld wordt echter dat alomvattende - de scheppende kracht achter alles. Jij bent vrij om zelf invulling te geven aan dat woord. Het is om het even of dat voor jou spiritualiteit is, liefde, een onzichtbaar krachtveld, Jahweh, God of Allah.

Op Nederlandse vrijescholen wordt het woord God in de ochtendspreuk gebruikt. In sommige Engelstalige scholen is gekozen voor universelere woorden.

Jaarfeesten

Dan zijn er de jaarfeesten - de vreugdevolle momenten van betekenis in het jaar, die ons mensen telkens weer met elkaar, met onze cultuur en de natuur verbindt. Jaarfeesten geven kinderen een ritmisch houvast gedurende het jaar. Het zijn vrolijke lichtpuntjes om je elke keer weer op te verheugen. Ieder feest heeft een eigen, bijzondere betekenis en karakter, die iets in onszelf en in de gemeenschap in beweging kunnen zetten.

De wijsheid van de natuur en het ritme van de seizoenen zijn van grote waarde binnen de antroposofie. En hoewel de feesten die wij hier in Nederland op de meeste vrijescholen vieren verbonden zijn met ons christelijke erfgoed, zijn de meeste jaarfeesten van oorsprong eigenlijk natuurreligieuze feesten. Welke feesten je uiteindelijk viert op een vrijeschool is om het even en overal op de wereld anders omdat ze wortelen in de daar aanwezige cultuurlaag. Het gaat altijd om de individuele mens, die in verbinding staat met de gemeenschap en de natuur.

Christus

Wellicht het moeilijkste onderwerp is de prominente rol van Christus in de antroposofie. Het belangrijkste aspect is daarbij dat niet gesproken wordt over Christus als de te aanbidden persoon van het Christendom, maar over 'de Christus' als historisch figuur die met zijn tijd een nieuwe bewustzijnsimpuls bracht voor de hele mensheid. De mens is sindsdien van gemeenschapswezen, steeds meer een bewuster individu geworden. In elk mens is een stukje goddelijkheid - een stukje 'Christus in mij' te vinden. Dat staat dus los van de God of Christus waarover in de kerk wordt gesproken, maar dat wat mij als mens meer maakt dan enkel dat tastbaar, levende lijf, geleid door driften en instincten. Hoe bewuster ik ben als mens, hoe meer mijn IK, mijn unieke 'goddelijke' kern, zich tot uitdrukking kan brengen. En hoe groter de liefde die ik de wereld in kan dragen.

Er bestaat wel, volledigheidshalve, de Christengemeenschap, een moderne religieuze, christelijke gemeenschap waarbij in de ontstaansgeschiedenis de antroposofie een belangrijke rol heeft gespeeld. Rudolf Steiner heeft duidelijk aangegeven dat antroposofie geen vervanging is voor religie. Het is een onafhankelijke christelijke beweging die los staat van andere impulsen vanuit de antroposofie, zoals bijvoorbeeld de vrijeschool.

Het kerstspel

Christus is geen thema op de vrijeschool, behalve één keer per jaar, tijdens het kerstspel. Op vrijescholen over de hele wereld wordt het middeleeuwse herdersspel uit Oberufer gespeeld. Een traditioneel kerstcadeautje door leraren voor leerlingen en geïnteresseerden. Hoewel het natuurlijk feitelijk Jezus is die geboren wordt in de armen van Maria, gaan de beelden eigenlijk over de vreugdevolle geboorte van elk kind. Ook hier volgt geen uitleg voor de kinderen, het gaat om het beeld dat ons innerlijk kan voeden.

Kijk naar het kleine kleutertje dat gedurende de kersttijd die liefdevolle moeder of vader wil zijn van het kindje. Zie met hoeveel vreugde kleine herders ronddansen omdat ze een wonder mogen aanschouwen. Dan weet je dat rijke beelden voeding voor de ziel zijn.

En dat is toch uiteindelijk de kern waar het hierom gaat. Dankbaar zijn voor wat er is, liefde geven aan dat wat ons is toevertrouwd en het kunnen zien van het wonderlijke in alles om ons heen. Onze complete mensheid is een vlekje in het oneindige universum en hoe hard mensen ook proberen te geloven in puur materialisme, uiteindelijk kent elke ouder het heilige moment van de geboorte van hun kind, waarmee een stukje hemel op aarde komt.