Vormtekenen op de vrijeschool

Vormtekenen is een typisch vrijeschoolvak. Het is een kunstzinnig vak waarbij beweging omgezet wordt tot gestolde vorm op papier. Waarom vormtekenen goed is om te doen, hoe je een vormtekenles geeft en wat de leerlijn is op een vrijeschool, dat zal ik in dit artikel beschrijven.

In de eerste vormtekenles van de eerste klas leren de kinderen een rechte en een kromme. Die eerste lijnen worden uitgewerkt tot uiteindelijk, in de zesde klas de geometrische vormen op papier ontstaan. Die geometrische vormen zijn de basis voor de meetkunde.
Voor mijn Youtubekanaal maakte ik een filmpje waarin ik een instructie geeft over vormtekenles op de vrijeschool. Veel van de inhoud die ik hier bespreek is daar te zien. Interesse? Klik hier.

Doel en didactiek

1. De lessen vormtekenen hebben als doel dat kinderen bewegelijkheid oefenen. Van de 12 zintuigen waarover wij mensen volgens de antroposofie beschikken, is tijdens het vormtekenen vooral de bewegingszin gevraagd. De bewegingszin betreft niet alleen het uiterlijk, zichtbare bewegen, maar ook de bewegingen die we kunnen waarnemen om ons heen en hoe wij als mens innerlijk kunnen (mee) bewegen. Naast de uiterlijke en innerlijke beweging is er ook de tot stilstand gekomen beweging: dat is de vorm.

2. Vanuit grof en fijn motorische bewegingsoefeningen, komen de bewegingen op papier. In de les tekenen de leerlingen de vormen eerst in de lucht, of lopen de kinderen de vormen op de grond. Soms laat de leerkracht de kinderen in tweetallen samenwerken door bijvoorbeeld de vorm met een vinger op elkaars rug te tekenen. Pas daarna komt de vorm op het papier.

3. Het vormtekenen is niet het tekenen van kleine details, maar gebeurt altijd vanuit de vloeiende beweging. Die vloeiende beweging vraagt innerlijk voorstellingsvermogen en innerlijke beweeglijkheid.

4. De vormen zijn de basis voor het leren schrijven. De grote en kleine letters ontstaan uit de rechte en de kromme lijnen die in de eerste klas werden geleerd en in de tweede klas leg je ook met het vormtekenen de basis voor het lopend schrift.

5. Het werken met kleuren en het zien ontstaan van mooie vormen is goed voor de ontwikkeling van het esthetisch vermogen.

6. Vormtekeningen zijn de basis voor de geometrie en de meetkunde. Het vergt een flinke oefening van de wil om de steeds ingewikkeldere vormen correct te maken.

7. En last but not least, het is gewoon heel leuk om te doen. Probeer maar eens dit lesje!

Materialen

Om te kunnen vormtekenen heb je in eerste instantie alleen maar krijtjes en papier nodig. Op vrijescholen gebruikt men daarvoor graag de staafjes van Stockmar (kijk hier). Het voordeel van deze krijtjes is dat ze mooie volle kleuren maken. Met potloden zou je veel te snel kunnen vervallen in detailwerk en vormen worden minder snel tevredenstellend mooi.

Bij het tekenen van complexe meetkundige vormen in de zesde klas, kan je ook gebruik maken van potloden, geodriehoek lineaal en passer.

De leerlijn

Klas 1

In de tweede klas horen de kinderen tijdens de verteltijd de fabels en de heiligen legenden. In ons mensen schuilt een stukje van de wereld van de dieren en aan de andere kant een stukje van de heiligen. De mens is geen dier en geen heilige, maar zoekt op zijn levenspad de middenweg.

In de vormtekenles leren de kinderen het spiegelen. Dat gebeurt eerst in de symmetrie van links en rechts. Eerst laat de leerkracht de linker vorm in de lucht zien. Die tekenen de kinderen in de lucht na. Vervolgens komt de vorm, met of zonder eenvoudig op het bord getekend voorbeeld, op het papier. Eerst de linkerkant en daarna vanuit het spiegelde voorstellingsvermogen van het kind, zelf aan de rechterkant.

De eerste spiegelvormtekenlessen in de tweede klas zijn nog eenvoudig, maar worden met scherpe en rechte bochten en krullen steeds ingewikkelder. Door het spiegelen wordt de ontwikkeling van de linker- en rechterhersenhelft ondersteund en gestimuleerd. De middenlijn is de ruggengraat en de tweede klasse zoekt het evenwicht tussen links en rechts.

In de derde klas komt er nog een extra dimensie bij het spiegelen erbij. Nu is het spiegelen niet slechts van links naar recht, maar komen boven en onder erbij. De eerste vorm die in de lucht wordt getekend is meestal links boven, daarna volgt de oefening op papier en werken de kinderen de spiegeling individueel uit.

De derde klassers leven veelal nog in harmonie. De verhalen uit het oude testament die daarbij worden verteld passen bij dat harmonische beleven. Er is nog een eenheid tussen hemel en aarde. De mens laat zich leiden door God. Maar Adam en Eva worden verdreven uit het paradijs, het sprookje komt tot een einde en in de verhalen horen de kinderen over de steeds zelfstandiger wordende mens.

Die verandering voelt ook het kind in de leeftijd van 8/9 jaar in zichzelf. Om die reden komen tijdens het vormteken ook omkeringsprocessen aan bod. Vormen die van hoekig naar rond gaan of juist van rond naar hoekig, of vormen die binnenstebuiten worden gekeerd. Kinderen worden tijdens het tekenen geprikkeld om innerlijk mee te bewegen.

Klas 4

In de vierde klas horen de kinderen de verhalen van de Noorse mythologie. Zij mogen zich spiegelen aan de moed, de onverschrokkenheid en wilskracht van de Germanen. In de verschillende vakken die de vierde klasse krijgt aangeboden worden zij opgeroepen hun wil te laten zien. Het is de fase van een nieuwe zogenaamde ik-inslag. De leerlingen worden bewuster van de wereld en hun eigen plekje daarin. Opeens kunnen ze afstandelijker de omgeving tegemoet treden, indringende vragen stellen en soms meer in hun eigen gevoelswereld, in zich keren.
De vierde klas leerling maakt symmetrievormen en zoekt daarbij het evenwicht tussen links en rechts, boven en onder en binnen en buiten. Eerst doorkruisen de lijnen de middenlijn van de spiegelnormen en later komen de eerste vluchtmotieven aan bod.  

Het vlechten voegt een extra spannende component toe aan het vormtekenen omdat er nu stop momenten komen tijdens de verder aldoor vloeiende beweging. Leerlingen leren nu dat de lijn niet aldoor door gaat, maar dat bij de knooppunten sommige lijnen onderdoor gaan en andere lijnen bovenlangs. Stoppen en doorgaan wisselt elkaar omstebeurt af. Dat vergt een zekere wakkerheid, het is een wilsoefening, vooral als nog altijd de aandacht blijft gericht op het belang van het vloeiende tekenen.

Klas 5

In de vijfde klas komen steeds ingewikkeldere vluchtvormen aan bod. Daarnaast is er ook aandacht voor stervormen of vormen die hun oorsprong vinden in bijvoorbeeld de plantenkunde die een belangrijk onderdeel van de lesstof van de vijfde klas inneemt.
Het is fijn om met de leerlingen de symmetrie te ontdekken in de groeivormen van het hout, in de nerven van bladeren of in de opbouw van bloemen.

Omdat de vertelstof bestaat uit oude culturen zoals de oude Grieken, het oude Persie, de Indische tijd en het oude Egypte, vormen de vormen uit die cultuurperiodes ook een grote inspiratiebron voor de vormtekenles in de vijfde klas.

Klas 6

In klas 6 gaat het vormtekenen langzaam over in de meetkunde. In eerste instantie oefenen de leerlingen voornamelijk nog geometrische vormen vanuit de beweeglijkheid en de vrije hand op papier te krijgen. Later komen daar potlood, passer, geodriehoek en liniaal bij.

Leerlingen leren cirkels te verdelen is steeds meer stukken en in de periode waar de expansie van de Islam aan bod komt, worden de mooiste islamitische vlechtvormen getekend.