Tekenen op de vrijeschool

Sinds mensenheugenis graveren mensen hun tekens, hun lijnen en vormen op muren, wanden en vloeren. En zodra het kleine kind iets om te tekenen in handen kan krijgen, doet hij hetzelfde. Met ronde gebaren, met lange rechte bewegingen laat het de twee universele grondgebaren zien: recht vooruit of met een omtrekkende beweging. Ik en de wereld zijn met deze twee oergebaren aan elkaar geknoopt.

In dit artikel lees je hoe er in de vrijeschool wordt gekeken naar het tekenen. Je leest over het doel, de techniek, de materialen en een korte schets van de leerlijn met de didactiek door de onderbouw heen.

Dit gastartikel is geschreven door Jet Nijhuis, schrijfster van Buiten de lijntjes en Kleur in de klas én docent aan de Waldorf Academie!

Bron van creativiteit

Wat is eigenlijk het nut van tekenen voor een kind? In de eerste plaats ervaart het jonge kind dat er vanzelf van alles uit zijn vingers komt. Zet het kind een streep op papier dan is het een weg, een vuilniszak of een schoen. Verrassingen alom! En het grotere kind ontdekt al tekenend hoe wonderschoon de dingen in elkaar zitten. Tekenen brengt verbinding. Verbinding met je eigen bron van creativiteit en met de realiteit om je heen.

Tekenen vereist naast creativiteit en fantasie ook vaardigheid. Daarom breng ik onderscheid aan tussen de tekenles en een tekenmoment. In een tekenles leren kinderen een nieuwe tekentechniek en in een tekenmoment tekenen zij vrij; meestal als verwerking van een verhaal of een les. Dit artikel gaat over de tekenles. De didactische uitdaging in een tekenles is om de technische vaardigheid zo aan te bieden dat het geen afbreuk doet aan de vrije expressie, maar deze juist stimuleert. Daarvoor zijn er verschillende tips te geven, bijvoorbeeld: Sluit aan bij de leeftijd van het kind. Een kind van zes, zeven ziet nog geen perspectief. Kijk maar op zijn tekening: de auto rijdt door de lucht. Rond het negende jaar gaat hij zien dat alles wat dichtbij groot is en dat alles wat ver weg is, klein is. Ga je op dat moment perspectieftekenen dan vergroot dit de verwondering over de wereld. Hé, hoe kan dat? Wat mooi! Sluit ook aan bij het beeldend vermogen. Het beeldend vermogen wordt wakker gekust als we een verhaal horen. Meteen ‘zien’ we Roodkapje door het bos wandelen. Dit innerlijk zien is een bron van tekenplezier. Ik pleit daarom altijd voor een verhaal als introductie van de tekenles.

In mijn boek Buiten de lijntjes is dat in alle voorbeeldlessen te vinden. Behalve het innerlijk zien van de beelden, gebeurt er nog wat anders in het kind. Het leeft met de personages mee. Allerlei gevoelens borrelen op. De tekenles is bij uitstek een moment waarin we al die gevoelens aandacht kunnen geven; Het kijken naar elkaars tekeningen, het uiten van je eigen expressie, het delen van gevoelens schept in de tekenles een sfeer waarin het gevoelsleven kan groeien. Naast de tekenles vind je daarom in ‘Buiten de lijntjes’ tips om deze emotionele groei te ondersteunen. Ik heb bijvoorbeeld naast beelden ook gevoelswoorden opgenomen om taal aan te dragen voor de gevoelens van het hart.

Technieken en materialen

Elke leeftijd vraagt om eigen tekentechnieken. Kleine kinderen die nog volop in de magische fantasiewereld leven, hebben een tekentechniek nodig die gebaseerd is op hun fantasie. Een vlak, een lijn kan eigen voorstellingen opleveren. Het is een kunst apart om dit spel te leiden. Grotere kinderen krijgen totaal andere tekenlessen aangereikt, zij maken bijvoorbeeld composities of perspectieftekeningen. Ze leren om zich heen kijkend tekenen en krijgen andere mogelijkheden om zich uit te drukken.

Het is belangrijk om goed op de hoogte te zijn van alle materialen, zoals bijenwaskrijt, potlood, pastelkrijt, houtskool, stiften, papier, want elke tekentechniek vraagt om eigen materialen. Kies voor goede kwaliteit, dan is het resultaat gegarandeerd.

Leerplan

Kleuters

Thema's: Materiaalhantering, kleurverkenning, spel en productie.

Kleuters tekenen vanuit hun behoefte aan bewegen. Daarom zijn fantasiespelen een prachtig bron voor het tekenen. Het papier is het bos en we rennen erdoorheen. We kruipen van boom tot boom. Door dit soort acties wordt het vliegwiel van het tekenen aangezwengeld. Wie zich verdiept in de natuurlijke tekenontwikkeling, ziet de kinderen zelf hun stappen nemen in het tekenen. Net zoals bij het leren lopen, hoeft er geen les aan te pas te komen.

Lees ook over de wonderen van kindertekeningen over de ontwikkeling van het tekenen bij kleine kinderen.

Klas 1 & 2 (groep 3 & 4)

Klas 2 - Offerus helpt de boeren (van kleurvlak naat vorm)

Thema's: Van kleurvlak naar vorm, van beweging naar vorm en arceren.

Rond het zesde jaar verandert het tekenen bij kinderen. Je ziet ze dan met de brede kant van het krijtje grote uitbundige kleurvlakken maken. Wanneer er lijnen worden gezet, dan ligt het accent op het doen, het produceren, maar worden er kleurvlakken gemaakt, dan zie je een terughouding komen, een smullen van de kleur. Nu is het moment gekomen om vanuit het gevoel te gaan tekenen. Stemmingsbeelden uit de sprookjes in klas 1 zijn dan een stromende bron om al die kleurvlakken te maken als juf vertelt en met haar stem het verhaal invoelbaar maakt. Das niet voor iedereen zo gemakkelijk. In Buiten de lijntjes zijn daar talloze voorbeelden voor gegeven, zodat het voor de leerkracht eenvoudig wordt om eigen beelden te vinden. O, ja; zo doe je dat!

Behalve met kleurvlakken kun je met bewegingen tot nieuwe vormen komen. Spontane bewegingen, groeibewegingen vanuit een ei, vanuit een holletje, bewegingen van een dier, een sprong, een klauterpartij nodigen uit om allerlei dieren en mensen te tekenen.

Klas 3 (groep 5)

Klas 3 - Het gouden kalf (de mens van voor en opzij)

Thema's: Aanvullend op eerdere thema's nu ook temperamentenoefeningen en kunstbeschouwing.

Kinderen tot ongeveer negen jaar vinden het vanzelfsprekend dat ze in hun gezin en klas horen. Dat begint in de derde klas te veranderen. Is juf wel zo aardig? Klopt het wel wat ze zegt? Deze twijfels geven een onbestemd gevoel van vervreemding. Hoor ik er nog wel bij? Hoor ik hier wel? In de vierde klas zet dit losmakingsproces zich door. Om het zelfstandig worden gezond te laten verlopen, heeft de derde klasser sterke gevoelens van verbondenheid nodig als basis voor de sprong naar zelfstandigheid. Alleen wie gehecht is, kan onthechten. Daarom leren de kinderen dat ze altijd verbonden zijn met het universum en met de natuur. De verhalen over de leiding van God Vader in het oude testament en de ervaringen van een stevige leiding in de klas geven veiligheid en vertrouwen. Hoeveel eenzaamheid er kan zijn, er is ook altijd hulp en steun. Een ander gevoel van verbondenheid geven de lessen over de natuur die ons voedsel geeft en materialen voor onze huizen. En door oude ambachten te uit te voeren, leren kinderen hoe wij mensen de materialen die de natuur ons geeft, kunnen gebruiken. Deze ontwikkeling heeft ook consequenties voor het tekenonderwijs. Om de zelfstandigheid te stimuleren zijn er de temperamentsopdrachten. Voor het gevoel van verbondenheid worden eigen ontwerpen getekend van huizen, hutten en molens en worden de verhalen over Gods leiding uitgewerkt in regenboogkleuren. Deze kleurenboog verbindt ons met het universum en de kleuren van de regenboog en kleurencirkel vormen een harmonische eenheid van primaire en secundaire kleuren.

Klas 4 (groep 6)

Nieuwe thema's dit jaar zijn kleurstemmingen, waarnemend tekenen en perspectief.

Nu de kinderen uit de magische wereld stappen en in klas 4 meer een zakelijke realistische kijk krijgen, willen ze dat hun tekening klopt. Weg met de pratende dieren. Nu wil ik weten hoe die kip er ‘echt’ uitziet. Dat betekent een nieuwe insteek in de tekenles. We gaan waarnemend tekenen en kijken naar perspectief. We leren in de schilderles dat de kleuren in de ochtend anders zijn dan in de avond en dat het oerwoud een ander kleurenpalet heeft dan de Noorse ijsvlakten. Dit nemen we mee in tekeningen die laten zien dat we op een bepaald tijdstip of op een gekozen plaats zijn. Het tekenen kan op zijn beurt weer worden gebruikt als voorschets in de schilderles. Kinderen krijgen steeds meer ruimte om zelf materialen, onderwerpen te kiezen en zelf te experimenteren.

Klas 5 (groep 7)

Nieuw thema dit jaar is het kijken naar de compositie.

De technieken die specifiek worden aangeboden in klas 5 sluiten aan bij het vermogen van een elfjarige om verbanden te zien, dingen met elkaar te vergelijken. De kunstbeschouwing krijgt nu ook een stevige plek in de tekenles. Tekeningen van grote kunstenaars worden bekeken en stijlen vergeleken. Realistische tekeningen worden tot abstracte vormen teruggebracht, waarna deze in vele nieuwe composities worden uitgewerkt. Hierbij sluit de tekenles aan bij de Griekse tekenkunst op vazen en amforen. Ook bij het serietekenen wordt gezocht naar de samenhang tussen de kleine tekeningen. We kennen dit als de striptekening. Hier kun je eindeloos mee spelen.

Klas 6 (groep 8)

Nieuwe thema's dit jaar zijn het kijken naar perspectief, licht/donker en positief/negatief.

Om tegemoet te komen aan de sterke spanningen die een twaalfjarige kan ervaren tussen zichzelf en wat er om hem heen gebeurt, gaan we in de tekenles het licht en het duister onderzoeken. Houtskool leent zich hier uitermate goed voor. Het blijkt dat het diepste zwart het grootste licht oplevert. Wat een ontdekking! Zo kun je ook leren dat we allemaal een ander standpunt hebben als je in een kring zit en precies tekent hoe jij de stoel die in het midden staat ziet. De tekenles in klas 6 kan ook gebruikt worden om de aandacht voor het eigen lichaam te ondersteunen. Veel jongeren zijn niet tevreden met hun lijf. Tijd om de schoonheid van de wetmatigheden eens te ontdekken. Dat levert prachtige gesprekken op en nieuwe gevoelens van eigenwaarde.

Het hart in de tekenles

Hierboven heb je in een notendop kunnen lezen over het tekenonderwijs op de vrijeschool. Mijn boek Buiten de lijntjes is een werkboek voor de tekenles, maar meer nog een werkboek voor het gevoelsleven. De titel Buiten de lijntjes geeft al aan dat ik aandacht vraag voor iets dat verder gaat de tekenlijntjes: ik vraag aandacht voor wat er binnen in het kind gebeurt tijdens het tekenen. Ieder creatief proces roept onmiddellijk gevoelens op. Positieve van blijdschap en plezier of negatieve van kritiek en zelfafwijzing. Positieve gevoelens van warmte en dankbaarheid, bewondering en tolerantie brengen gezondheid en geluk. Deze eeuwenoude wijsheid wordt in onze tijd bevestigd door wetenschappelijke onderzoeken. In de periode van 7 tot 14 jaar waarin elk kind een eigen gevoelsleven krijgt, is Buiten de lijntjes een hulp om met het potloodje in de hand in het land van vreugde en verdriet, een middenweg te vinden. Die van het hart. Buiten de lijntjes heb ik gemaakt voor leerkrachten die aan het gevoelsleven van kinderen willen bijdragen. Het ligt voor de hand om de lessen in het boek over te nemen maar ik hoop dat deze voorbeelden uitnodigen om zelf lessen te maken. “Beter een gekreukelde les van jezelf dan een gladgestreken les uit dit boek”. In het boek staan uitgebreide tips om dit te leren. Want als je wilt dat kinderen hun creativiteit ontplooien, ga dan met ze mee en doe het voor!

‘Pas als het kunst is, is het echt’.

Jet Nijhuis, de schrijfster van Kleur in de klas en bovenstaand gastartikel was jarenlang docent aan een vrijeschool waar ze dook in de antroposofie, leerde zingen, dansen, tekenen, schilderen en het leerplan doorvorste. Wat was de opbrengst van al die jaren ploeteren? Rimpels en grijs haar aan de buitenkant, maar van binnen gevuld met een gouden schat aan ervaringen en inzichten. “Maar boven alles,” zegt Jet, “heb ik samen met de kinderen de vreugde van het leven gevonden. Het leerplan van de vrijeschool heeft mij de weg gewezen om mensenkind te zijn”. Met haar ervaring in het vrijeschoolonderwijs en kennis van de antroposofie ondersteunt zij momenteel docenten en kinderen.